Licha ya uingiliaji kati wa kijeshi, ambao ulikatiza maisha ya kisiasa ya Uturuki mnamo 1960, 1971, 1980, 1997 na 2007, Uturuki imeweza kufanya uchaguzi wa kidemokrasia tangu mpito wa nchi hiyo kuelekea mfumo wa vyama vingi mnamo 1950.
Tangu kuanzishwa kwa Jamhuri ya Uturuki mwaka 1923 hadi 1950, Uturuki iliongozwa na chama kimoja ambacho kiliasisiwa na mwanzilishi wa nchi hiyo Mustafa Kemal Ataturk, aliyeaga dunia mwaka 1938.
Uchaguzi katika kipindi hiki kwa kiasi kikubwa ulikuwa kama sherehe kwa sababu ni watu wa chama cha CHP, ambao hawakupingwa, ndio walikuwa wakishinda katika bunge la Uturuki.
Lakini hali hiyo ilibadilika baada ya uchaguzi wa 1950, ambapo vyama vingi wangeweza kusimamisha wagombea wao katika kura ya kidemokrasia na Chama cha Demokrasia, uongozi wa kisiasa ya uhafidhina, kikaingia madarakani kwa kura nyingi.
Tangu wakati huo vyama vya uhafidhina vimetawala siasa za Uturuki huku CHP, chama cha mrengo wa kushoto, hakikuweza kupata kura nyingi (isipokuwa katika mifano chache), kikibaki kuwa upinzani mkuu bungeni.
Mnamo Mei, nchi itakabiliwa na mzunguko mwingine muhimu wa uchaguzi katika historia yake.
Hivi ndivyo uchaguzi wa Uturuki ulivyobadilika katika miaka mia moja iliyopita:
Urithi wa Ottoman
Historia ya uchaguzi wa Uturuki ina mizizi yake katika Milki ya Ottoman, jimbo lililotangulia jamhuri ya Uturuki, ambayo ilidhibiti sehemu kubwa ya Mashariki ya Kati na maeneo muhimu katika Balkan katika karne ya 19. Milki hiyo ilikuwa katika hali ya kuzorota mwishoni mwa karne ya 19, wakati viongozi wa serikali ya Ottoman walipofikiri kwamba kurekebisha muundo wa kisiasa wa himaya ya makabila mbalimbali na dini nyingi ndiyo njia pekee ya kuzuia kusambaratika kwake.
Mnamo 1876, kama matokeo ya mpango wa mageuzi ya Ottoman, ufalme uligeuka kuwa ufalme wa kikatiba na bunge na bila shaka uchaguzi. Kura za kwanza zilifanyika mtawalia mwaka wa 1876 na 1877, wakati bunge lilipopitisha sheria ya uchaguzi, ambayo ilikuwa inatumika hadi 1943 hata katika kipindi cha kijamhuri.
Lakini bunge hili halikuweza kufanya kazi sana kwa sababu mbalimbali na Ottoman Sultan Abdulhamid II alilisimamisha hadi 1908, wakati Enzi ya pili ya Katiba ilipoanza baada ya Kamati ya Umoja na Maendeleo (CUP), tawi la kisiasa la Vijana Turks, na washirika wake wa kijeshi kwa nguvu.
Kufuatia uchaguzi wa 1908, bunge la Ottoman lilifunguliwa tena huko Istanbul huku wagombea waliounga mkono CUP wakishinda chaguzi nyingi katika himaya hiyo. Wakati CUP ilidai kuwa ni kundi la wanamageuzi, walitumia mbinu kali za kukandamiza wapinzani wao wa kisiasa. CUP pia ilihujumu uchaguzi kwa kutumia mamlaka ya serikali na njia nyinginezo kuwachagua wagombea wao ili kupata wingi wa kura bungeni.
Baada ya 1913, CUP iliunda utawala wa chama kimoja na kuongoza nchi wakati wa Vita vya Kwanza vya Dunia.
Uchaguzi wakati wa vita
Mwishoni mwa WWI, wanajeshi wa Mataifa ya Ushirikiano, walivamia maeneo mengi ya Ottoman. Mnamo mwaka wa 1919, Mustafa Kemal aliongoza Vita vya Uhuru wa Uturuki dhidi ya mamlaka ya Uingereza-Ufaransa. Ingawa mataifa yenye uvamizi yalijivunia kuwa na serikali za kidemokrasia, yalifunga bunge la Ottoman na kuwahamisha manaibu wake wengi mwaka wa 1920.
Mwaka huo huo Ataturk na wafuasi wake waliitisha bunge jingine kukusanyika mjini Ankara, mji usiokaliwa kwa mabavu, na wakahimiza uchaguzi ufanyike katika maeneo yasiyokaliwa kwa ajili ya bunge hilo lenye makao yake makuu mjini Ankara. Bunge hilo lilipewa jina rasmi la Bunge Kuu la Kitaifa, jina lile lile ambalo jimbo la sasa la Uturuki linatumia kuelezea chombo chake cha kutunga sheria.
Kwa uchaguzi wa 1920, manaibu walichaguliwa kwa bunge lenye makao yake mjini Ankara kama wabunge huru wa bunge la Ottoman lenye makao yake Istanbul pia walijiunga na chombo kipya cha kutunga sheria katika mji wa kati wa Anatolia, ambao ulikuja kuwa mji mkuu wa Uturuki baadaye. Uchaguzi huu ulikuwa muhimu kwa sababu bunge lenye makao yake mjini Ankara liliongoza kwa mafanikio Vita vya Uhuru dhidi ya majeshi yaliyoteka kwa mabavu.
Uchaguzi mwingine muhimu ulifanyika mnamo Juni 1923 kabla ya kutangazwa kwa Jamhuri ya Uturuki mnamo Oktoba mwaka huo huo, ambao pia uliashiria mabadiliko kutoka kwa ufalme hadi Jamhuri.
Mkutano huu wa vita ulikuwa na asili ya kidemokrasia isiyo na kifani kutokana na kuwepo kwa makundi mawili ya kisiasa yaliyoitwa Kundi la Kwanza na Kundi la Pili, ambalo lilikuwa na misimamo inayopingana kuhusiana na mwelekeo wa Uturuki. Bunge Kuu la Kitaifa lilishinda Vita vya Uhuru, lakini pande hizi mbili zilikuwa na maoni tofauti juu ya matarajio ya makubaliano ya amani na Nguvu za Washirika.
Wakati Kundi la Kwanza lililoongozwa na Mustafa Kemal lilitetea kupitishwa kwa Mkataba wa Lausanne, Kundi la Pili, lililotawaliwa na wanasiasa wahafidhina, lilipinga hatua hii. Kutokana na hali hiyo, Mustafa Kemal na wafuasi wake walivunja bunge, wakitaka uchaguzi mpya uwe na wingi wa wabunge wanaounga mkono amani.
Wakati Kundi la Kwanza lililoongozwa na Mustafa Kemal lilitetea kupitishwa kwa Mkataba wa Lausanne, Kundi la Pili, lililotawaliwa na wanasiasa wahafidhina, lilipinga hatua hii. Kutokana na hali hiyo, Mustafa Kemal na wafuasi wake walivunja bunge, wakitaka uchaguzi mpya uwe na wingi wa wabunge wanaounga mkono amani.
Kundi la Kwanza la Mustafa Kemal, ambalo lilijiita Chama cha Watu baada ya uchaguzi, lilipata wingi wa kura bungeni kwa sababu Kundi la Pili lilisusia uchaguzi huo, likidai kuvunjwa kwa bunge hilo kuwa ni kinyume na katiba. Katika miezi mitatu baada ya uchaguzi, bunge liliidhinisha Mkataba wa Lausanne na kutangaza Uturuki kuwa jamhuri, na hivyo kumaliza utawala wa Ottoman.
Mnamo 1924, Chama cha Watu kilibadilisha jina lake na kuwa chama cha Watu wa Kijamhuri (CHP).
1923-1950: uchaguzi chini ya utawala wa chama kimoja
Uchaguzi wa 1923 ulikuwa na matokeo muhimu kuanzia utawala wa chama kimoja cha CHP, ambacho hakikukabili chama chochote cha upinzani katika chaguzi tano zilizofuata mnamo 1927,1931,1935,1939 na 1943. Makundi ya upinzani kama Chama cha Kijamhuri Endelevu na Chama cha Kijamhuri Huru kwa ufupi tu ilikuwepo kwani vyama vyote viwili vilifungwa na havikuweza kushiriki katika uchaguzi wowote.
Mustafa Kemal Ataturk pia alichaguliwa kuwa rais mara nne na bunge. Baada ya kifo cha Ataturk, utawala wa chama kimoja uliendelea chini ya Ismet Inonu, rais wa pili wa Uturuki, ambaye pia alichaguliwa kuwa rais mara nne na bunge.
Kufuatia WWII, utawala wa chama kimoja wa Uturuki ulifungua njia ya kuundwa kwa vyama vingine na kwa mara ya kwanza tangu kuanzishwa kwa Jamhuri, vyama vya upinzani kama Chama cha Demokrasia (DP), ambavyo waanzilishi wake walikuwa wanachama wa zamani wa CHP, waliruhusiwa kugombea dhidi ya CHP. Hili liliashiria mpito wa nchi kuelekea mfumo wa vyama vingi.
Wakati vyama vingine viliruhusiwa kushiriki katika uchaguzi wa 1946, CHP ilitumia mbinu nyingi za shinikizo dhidi ya DP, chama cha kihafidhina, ambayo ilikuwa msukumo mkubwa kwa Rais wa sasa wa Uturuki Recep Tayyip Erdogan kuunda Chama chake cha AK mwaka 2001, kabla na wakati wa kura yenye utata.
Kama matokeo, wengi wanaita uchaguzi wa 1946 "uchaguzi wa udanganyifu". Kabla ya uchaguzi, CHP pia ilipitisha sheria ya uchaguzi, ambayo ilikuwa na kanuni za kupinga demokrasia kulingana na wachambuzi wengi.
Uchaguzi wa 1950
Licha ya mbinu za kukandamiza za CHP, kupanda kwa DP hakuepukiki na uchaguzi wa 1950 ulionyesha wazi kama chama cha kihafidhina kilifurahia wingi wa wabunge chini ya uongozi wa Adnan Menderes. Hii pia iliwakilisha, kama mwanahistoria mkuu wa Kituruki-Marekani Kemal Karpat anavyoona, "mabadiliko katika maisha ya kisiasa na kijamii ya Uturuki".
Wakati wa kampeni za uchaguzi, bango la DP, lililoonyesha mkono ulioambatana na maandishi yanayosema kwamba “Imetosha! Watu wana haki ya kuamua”, ilifanya athari kubwa kwa raia wa kawaida wanaoishi chini ya utawala wa CHP kwa karibu miongo mitatu. "Hata wafuasi wa CHP waliathiriwa na bango," aliandika Mehmet Oznur Alkan, profesa wa sayansi ya siasa katika Chuo Kikuu cha Istanbul.
Kufuatia uchaguzi wa 1950, DP ilishinda chaguzi mbili mnamo 1954 na 1957 kwani wabunge wengi walimchagua Celal Bayar, mwanzilishi mwenza wa chama cha kihafidhina, kuwa rais mara tatu. Lakini mnamo 1960, mapinduzi ya kwanza ya kijeshi yalikatiza utawala wa DP.
1960-1980: mapinduzi na uchaguzi
Mapinduzi ya 1960 jeshi walifunga DP na kuwafunga wabunge wake wakuu na maafisa. Pia ilisababisha kunyongwa kwa Waziri Mkuu Adnan Menderes, Waziri wa Fedha Hasan Polatkan na Waziri wa Mambo ya Nje Fatin Rustu Zorlu. Kwa ujumla, mapinduzi hayo yaliutia kiwewe mfumo wa kisiasa wa Uturuki.
Hatimaye sheria mpya ya uchaguzi ilitungwa, ikikumbatia mfumo wa D’Hondt. Hii ilihusisha ugawaji wa viti sawia, kulingana na kura zilizopokelewa katika maeneo tofauti ya uchaguzi. Mfumo huo wa uchaguzi kwa kiasi kikubwa umesalia katika Uturuki.
Licha ya mapinduzi hayo ya kikatili, vyama vya kihafidhina vilipata kura nyingi zaidi katika uchaguzi wa 1961. Chama cha Haki (AP) chini ya Suleyman Demirel, mwanasiasa wa mrengo wa kulia aliyeongoza serikali tofauti za kihafidhina kutoka miaka ya 1960 hadi 1990, kilidai kuwa ni mwendelezo wa safu ya kisiasa ya DP.
Chama cha AP kiliendelea kushinda chaguzi mbili zilizofuata mnamo 1965 na 1969, na kupata wabunge wengi na kuunda serikali za kihafidhina chini ya Demirel. Lakini uingiliaji mwingine wa kijeshi mnamo 1971 ulikatiza serikali ya pili ya Demirel, na kusababisha pigo jingine kwa demokrasia ya Uturuki.
Mkataba wa kijeshi wa 1971 ulisababisha mchakato wa serikali za muungano. Ushirikiano wa Demirel na viongozi wa jeshi kufuatia mkataba wa kijeshi wa 1971 ulimgharimu sana kwani hakuna chama chini ya uongozi wake ambacho hakingeweza kushinda wengi katika uchaguzi wowote tangu wakati huo. Chama cha CHP chini ya Bulent Ecevit, kiongozi anayeinuka wa mrengo wa kushoto, kilikuja kwanza katika uchaguzi wa 1973, na kuunda serikali ya mseto ya muda mfupi na National Salvation Party (MSP) - kikundi cha kisiasa cha kihafidhina.
Hadi uchaguzi wa 1977, bila kukamilika kama kura ya 1973, serikali za wachache au za muungano ziliongoza Uturuki. Hii iliendelea kuwa hivyo hadi mapinduzi ya 1980, ambayo yangesambaratisha mfumo mzima wa vyama vya siasa vya Uturuki, na kuvifunga vyama vyote.
Kuanzia miaka ya 1980 hadi 2000: kurudi kwa miungano
Baada ya mapinduzi ya 1980, uchaguzi wa kwanza ulifanyika mwaka wa 1983 na Chama cha Motherland (ANAP) chini ya Turgut Ozal, mwanasiasa wa kihafidhina mwenye mizizi katika MSP kama Erdogan, alishinda wabunge wengi. Chama cha Ozal kilishinda mamlaka nyingine katika uchaguzi wa 1987.
Katika ushindi wa Ozal kizingiti cha uchaguzi cha asilimia 10, ambacho kililetwa na wabunge waliounga mkono mapinduzi mwaka wa 1983 ili kuimarisha utulivu wa kisiasa, pia kilikuwa na jukumu muhimu.
Lakini baada ya Ozal kuchaguliwa kuwa rais, ANAP ilianza kudorora na kushindwa katika uchaguzi uliofuata mwaka 1991. Kati ya 1991 na 2002, wakati chama cha AK kilipoingia madarakani kwa ushindi wa kishindo, hakuna chama ambacho kingeweza kujinyakulia kura nyingi bungeni mwaka 1995 na 1999. Serikali za muungano zilitawala hali ya kisiasa ya Uturuki.
2002-2023: ushindi wa Chama cha AK
Chini ya uongozi wa Erdogan, Chama cha AK kilidai siasa kuu za Uturuki, kikishinda chaguzi za mfululizo mwaka 2002, 2007 na 2011. Wakati Chama cha AK kilipoteza wingi wa wabunge katika uchaguzi wa Juni 2015, kilipata tena wingi wake wa kura katika uchaguzi wa Novemba mwaka huo huo. Uchaguzi wa marudio ulifanyika huku vyama vilivyoshinda havikuweza kuunda serikali, na hivyo kusababisha mkwamo.
Mnamo mwaka wa 2014, Erdogan alichaguliwa kuwa rais kwa mara ya kwanza kwa kura za wananchi baada ya marekebisho ya katiba ya 2007, ambayo yalihalalisha sheria ya kuwachagua marais kwa kura za wananchi.
Baada ya kubadilisha mfumo wa ubunge kuwa mfano wa urais kwa kura ya maoni ya 2017, Erdogan alishinda uchaguzi mwingine wa urais mwaka wa 2018 huku Muungano wa Ushirikiano wa Watu, unaoundwa na AK Party na Chama cha Harakati za kitaifa (MHP), ukipata wingi wa kura bungeni.
Huku uchaguzi wa rais na wabunge wa 2023 ukipangwa katikati ya Mei, bado haijafahamika sura ya kisiasa ya Uturuki itakuwa na sura gani, huku muungano unaoongozwa na Chama cha AK ukiingia kwenye kinyang'anyiro kingine cha uchaguzi na muungano wa vyama sita unaoongozwa na CHP.
