Na Mahaman Laouan Gaya
Mgogoro wa sasa wa ubepari wa Magharibi umeongeza kuongezeka kwa rasilimali za kimkakati za uchimbaji katika nchi za Kiafrika, haswa zile za ukanda wa Sahelian unaojulikana kama "mipaka mitatu".
Kuzungumza kuhusu rasilimali za uchimbaji (madini, mafuta na gesi) katika Sahel ya Afrika, kunamaanisha kuchunguza nafasi iliyoshikiliwa na madini haya katika jiografia na uchumi wa eneo hilo, na kwa upande mwingine kuchunguza hali halisi ya kijiografia, kabla ya kutafuta uhusiano wa pande hizo mbili.
Kwa hakika, kwa jina la usaidizi wa 'kibinadamu' au mapambano dhidi ya wanamgambo, kanda yetu kwa muda wa zaidi ya muongo mmoja imekuwa mawindo ya kukimbilia kwa mataifa ya kigeni kwa namna mbalimbali, hasa kupitia uingiliaji wa kijeshi katika maeneo yaliyotambuliwa kuwa tajiri katika madini na rasilimali za nishati.
Fundisho hili lilianzishwa na ubeberu wa Magharibi na kutekelezwa kwa masikitiko makubwa nchini Libya (mauaji ya kiongozi wa zamani wa Libya Muammar Gaddafi na machafuko yaliyofuata huko) mnamo 2011 na Sarkozian Ufaransa chini ya Jumuiya ya Nchi za Magharibi (NATO).
Inabidi kusemwa kwamba madhumuni hasa ya uingiliaji kati wa ndege za kijeshi za Ufaransa haikuwa kwa njia yoyote kuwalinda watu wa Libya au kurejesha demokrasia, bali ni kuhakikisha udhibiti wa makampuni ya Magharibi juu ya rasilimali za madini na nishati ya Libya. Ushawishi wao ulienda zaidi ya hapo, kwa Sahel na hata zile za pwani ya Afrika Magharibi.
Vurugu za makusudi?
Tangu wakati huo, kanda ya Afrika Magharibi haijawahi kuwa na utulivu, hasa kutokana na mapinduzi ya nchini Mali, Guinea, Burkina Faso, ukosefu wa usalama na majaribio ya kuondokana na Mali, na ukosefu wa usalama huko Niger, Burkina Faso.
Migogoro hiyo inazidi kuongezeka katika eneo hilo na hata kuenea katika nchi za pwani kama vile Benin, Ivory Coast, Togo na kutokana na hali ya vitisho vya kuingiliwa na mataifa ya kigeni.
Migogoro hii katika Afŕika Maghaŕibi, pamoja na vita vya Russia na Ukraine viliathiri usambazaji wa hidrokaboni kwenda Ulaya Magharibi kutoka Russia na kusababisha hitaji kubwa la nishati ya kimkakati na ŕasilimali za madini.
Mnamo mwaka wa 2010, kufuatia mzozo wa eneo kati ya China na Japan kuhusu Visiwa vya Senkaku, China, msambazaji mkuu wa madini adimu, iliweka vikwazo kwa mauzo yao kwenda Japan, na pia kuweka upendeleo wa kuuza nje kwa nchi zingine, haswa katika Ulaya Magharibi.
Hatua hii iliadhibu vikali sekta ya teknolojia ya juu, na kusababisha kupanda kwa kasi kwa bei ya madini haya muhimu duniani kote.
Ilikuwa ni wakati huu ambapo Umoja wa Ulaya (EU) uliimarisha mpango wake wa utekelezaji wa kupata usambazaji wa madini muhimu kwa kuandaa orodha ya kwanza ya Ulaya ya malighafi muhimu.
Changamoto ilikuwa ni kupata mnyororo wa ugavi kwa kupata hisa katika migodi, kuunda hisa za kimkakati, na kutambua na kupata amana katika nchi, ambazo hazijui kama zinamiliki rasilimali hizo muhimu.
Katika eneo la Afrika Magharibi kwa ujumla, na katika ukanda wa Sahelian, unaojulikana kama mojawapo ya maeneo maskini zaidi duniani, hakuna uhaba wa utajiri wa udongo. Rasilimali zake za nishati na madini ni baadhi tu ya sababu kwa nini eneo hilo ni eneo linalotamaniwa na "linachochea hamu ya makundi makubwa ya kimataifa", lilmeandika gazeti la "l'Humanité".
Kushikiliwa kwa Jiolojia
Kwa kuzingatia uwezo mkubwa wa kipekee wa uchimbaji madini, wataalam wanaita eneo hilo ‘kashfa ya kijiolojia’.
Leo, kama ilivyokuwa zamani, migodi ya Afrika Magharibi inamilikiwa makampuni makubwa ya Ufaransa kama vile Orano, TotalEnergy, wakuu wa Amerika ConocoPhilips, AngloAmerican, AngloGold Ashanti, BHP Billiton, Rio Tinto na CNCP ya Uchina. Kisha kuna makampuni madogo ya uchimbaji madini kutoka nchi hizi ambayo yamezama katika matatizo ya kifedha.
Ikumbukwe kwamba soko la hisa la Toronto, Vancouver na Calgary nchini Canada limeridhika sana linapokuja suala la kuorodhesha makampuni madogo ya uchimbaji madini, ambayo kwa ujumla yanafanya biashara ya kwanza ya uchimbaji madini katika Afrika Kusini mwa Jangwa la Sahara.
Makampuni haya madogo ya uchimbaji madini, yasiyo na rasilimali kubwa, wakati mwingine bila wafanyakazi au ofisi, inayomilikiwa na wanahisa wasiojulikana na kusajiliwa katika maeneo ya kodi, yanaweza kuzishawishi serikali za Kiafrika kuzikabidhi mikataba ya kimkakati ya uchimbaji madini.
Mara tu mkataba unapokuwa mfukoni, kampuni hizi hukimbilia soko la hisa sawa na thamani ya hisa zao kupanda, lakini hukwepa majukumu yoyote ya kodi, kisheria, kimazingira, kijamii au kiafya na kuweka mfukoni faida ya mtaji kabla hata uchimbaji haujaanza.
Na hakuna hata senti moja itakayowekezwa, kando na labda dola 1 au dola milioni 2 kama takrima wanazotoa ili kuharakisha utiaji saini wa vibali.
Katika kipindi cha miaka thelathini iliyopita, Canada imeibuka kama kinara wa udhibiti, kisheria na kodi kwa tasnia ya madini duniani.
Mengi ya makampuni haya yanazunguka bara la Afrika. Bado tunakumbuka zaidi ya leseni 150 za uchunguzi wa madini zilizosambazwa kwa haraka katika maeneo ya Sahel ya Liptako-Gourma, Sud Maradi, Air, Djado na Tim Mersoi Basin kwa makampuni 42 kutoka nchi 12 mwaka 1995-96.
Nini kilifanyika kwa leseni 154 za uchunguzi wa madini zilizotolewa kama zawadi na serikali ya Niger wakati huo, na nini kilifanyika kwa kampuni zilizofaidika na leseni hizi?
Ni vyema kugundua kisa cha mojawapo ya makampuni haya madogo ya uchimbaji madini, ambayo yanasalia kuangaziwa: Savannah Energy PLC, ambayo siku chache tu zilizopita ilikuwa katikati ya jambo ambalo liliharibu uhusiano wa kidiplomasia kati ya Cameroon na Chad.
Katika taarifa kwa vyombo vya habari ya tarehe 23 Aprili 2023, ofisi ya Rais wa Jamhuri ya Chad ilionesha kukerwa kwake na mzozo uliozuka kati ya Kamerun na Chad kuhusu madai ya kupatikana kwa mali ya zamani ya ESSO-Tchad na Savannah Energy; na N'Djamena ilishutumu Yaoundé kwa kuunga mkono unyakuzi haramu wa mali yake ya mafuta kwenye eneo lake.
Mabadiliko yaja
Katika muongo mmoja uliopita, idadi ya makampuni ya uchimbaji madini ya Amerika Kaskazini na Ulaya yanayofanya kazi barani Afrika imeongezeka kwa kasi.
Hali hiyo imeangazia ushindani wa Franco-American katika eneo la Sahel, ambalo limekumbwa na kila aina ya matatizo ambayo yameundwa na kukuzwa kwa ustadi, na ambayo yanatumika kama chambo cha kuhalalisha mkakati wa usalama na uwekaji wa vituo vya kijeshi.
Umefika wakati kwa raia wa Burkina Faso, Mali na Niger kuelewa kwamba ukosefu wa usalama, ghasia na uwepo wa vikosi vya kijeshi vya kigeni kwenye maeneo yao kunachochewa na tamaa ya nishati na rasilimali za madini ambazo tayari zinanyonywa na majaribio ya mataifa ya kigeni kupata mikono yao kwenye rasilimali za kimkakati ambazo bado hazijatumiwa .
Kiwango cha maendeleo ya teknolojia fulani za hali ya juu wakati wa ukoloni na baada ya ukoloni haukuruhusu rasilimali hizi kunyonywa, lakini leo mazingira ya kimataifa yanadai, na nchi za Magharibi zinavuta kila kitu ili kupata mikono yao juu ya rasilimali hizi.
Kiwango cha ufahamu na mapambano ya vijana wa Kiafrika vinaonekana kukwamisha miundo ya ubeberu wa Magharibi.
Makala haya ya maoni yalichapishwa kwa mara ya kwanza na TRT World mnamo Agosti 2023. Mwandishi, Mahaman Laouan Gaya, ni waziri wa zamani wa Jamhuri ya Niger na aliyekuwa Katibu Mkuu katika Shirika la Wazalishaji wa Petroli Afrika (APPO).
